Сакам да правам албуми кои ќе се слушаат како што се читаат книги

Интервју со Крсте Роџевски


фотографии Зден

 

Вие настапивте првата вечер на отварањето на овогодишниот ОФФест во Скопје. Тоа беше вашиот прв концерт во Македонија. Колку сте задоволен од настапот?
Испадна многу убаво. Иако не знаев како ќе биде. Бидеќи имавме само една проба, а музичариве со кои свирам многу сакаат да импровизираат, никогаш не знаеш како солото ќе почне и како ќе заврши и оттука не знаев како сето тоа ќе изгледа. Излезе многу спонтано, па така, ако требаше да свириме повторно концерт наредниот ден, тој ќе звучеше комплетно различно. Од друга страна, имаше и малце смотаност, пред се од мене, затоа што заборавив на некои технички работи, како на пример, немав сталак за нотите па морав да ги ставам на земја и често пати морав да зјапам во подот.

Мене пак тие работи ми беа симпатични, не делуваше стерилно.
Така е. Се доби впечаток како да свириме во нечија соба, и сето тоа не изгледаше клинички, или стерилно. Така да убаво испадна. Се осети некоја енергија од публиката. Поради силните светла јас не можев да видам дали салата е полна, гледав само црн океан, но енергијата од публиката идеше кон нас, тоа се чувствуваше и си реков, добро е, има луѓе кои сакаат да не слушнат.

Прочитав дека сте психијатар. Дали тоа е е главната професија со која се занимавате во Њујорк и каква е врската меѓу психијатријата и музиката?
Да, така е, тоа е мојата главна професија. Јас се запишав на медицински факултет за да бидам психијатар и отидов во Америка со таа цел. Кога студирав, паралено се занимавав и со музика. Има голема врска. Уметничка форма има и во музиката и во психијатријата. Музиката е чиста уметничка форма, но таа има многу нијанси ако ја слушате меѓу редови. Исто така е и во психијатријата. Има многу битни работи кои се меѓу редови, во речениците на нашите клиенти, во нивните приказни. Во психијатријата се е околу емоција и чувство. И кога некој клиент доаѓа на терапија, и зборуваме само на интелектуално или филозофско ниво, без емоција и чувства, тогаш тоа е само клинички и веднаш знам дека таа терапија нема да успее. Така е и во музиката, ако правите музика само за да манипулирате, без емоции, без чувства, само форма, тогаш нема да успее. Како што велам јас, ќе те погали но нема да те издраска. Така да јас не случајно одлучив да се бавам и со психијатрија и со музика, за мене тоа е како еден континуитет.

Значи станува збор за ваша потреба да работите со емоцијата но и да ја споделите истата. Вашите текстови се многу искрени. Дали таа ваша искреност е научена од вашите пациенти или е ваша природна карактеристика?
И од пациентите но и од терапијата која јас ја посетував. Затоа што, за да бидете психотерапевт мора и вие да одите на терапија. Јас овие текстови немаше шанса да ги напишам додека бев студент или без психијатријата. Тогаш тие ќе беа постегнати текстови, текстови за некого, не за мене. Тоа е многу различно и луѓето тоа го чувствуваат. Не мора да бидете психијатар, музичар или антрополог за да почувствувате дали некој ја кажува вистината или сака да ве манипулира како слушател. На почетокот кога почнав да се занимавам со музика и онаа музика која ја слушав беше поагресивна, по еџи, музика која ти е веднаш тука пред твојата фаца. Психијатријата беше таа која ме смири, и така се роди мојата музика која иако изгледа како помирна е вушност поагресивна. Јас кога ги компонирав овие песни на Батанија, кои што звучат како тралалајќи, босанова, поп, нешто да се гушкаме, да се милуваме, мои појдовни точки за компонирање ми беа Bill Laswel, John Zorn, кои одат директно на емоцијата, и во таа смисла се многу агресивни како композитори. Сакав да ја постигнам истата таа агресија со потивка музика. Мислам, односно претпоставувам дека многу од слушателите не реагираат само на таа наивна, мелодраматска или нежна компонента на музиката, туку подсвесно реагираат и на некоја поагресивна компонента во музиката, бидејќи, во моите песни има и сарказам или скриена агресија или некаков последен поздрав. И некој ќе каже, леле колку е нежна песната, но во суштина таа не е нежна.

Можеби таков впечаток се добива и заради вашиот вокал кој е нежен, кадифен?
Да, можеби заради тоа, но има уште нешто. Ако ги слушате моите албуми на youtube каде песните одат рендом без редослед, нема да го добиете вистинскиот впечаток. Тоа најдобро го знаат оние кои ги слушале моите албуми на плоча или на ЦД. Не затоа што се тие попаметни, туку затоа што албумите се направени за да се слушаат со еден редослед , како книга. Не може да се чита книга на пример од Чехов само од 20-та до 40-та страна. Кога ја снимив Батанија, јас повеќе време потрошив на одбирање на редослед на песните отколку на снимање на истите.

Значи албумот има моќна концептуална нота?
Апсолутно. Сега дали јас успеав, не знам, но тоа ми беше идејата, да направам албум кој ќе се слуша како што се чита книга.

Претходно ја споменавме искреноста и нејзиното значење за создавње на музиката. Кога сме кон искреноста, еве и јас да бидам искрен, слушајќи ги твоите албуми, пред се песните кои се напишани на македонски јазик, имам чувство како да сте етнолог, анрополог а не психијатар. Вашите текстови зрачат слики и сцени кои се типично македонски. Вие пеете за лазарки, ѓомлезе, мариовска тресеница, петровден и така натаму. Понекогаш и користите зборови кои се архаични и кои можеби за помладата македонска публика звучат неразбирливо. Толку ли е моќна носталгијата по Македонија, или пак овде станува збор за носталгијата по некое друго време, можеби по детството и младоста?
Не знам дали станува збор само за носталгија. Тие зборови јас ги слушав како дете од баби и дедовци. Јас летото го поминував во Преспа и ако слушате како зборува некоја стара баба од Преспа или од Мариово, тие такви зборови користат, јас не сум ги измислил. Можеби ние бевме таа последна генерација која имаше контакт и растеше со тие постари луѓе. Има нешто многу убаво во тие зборови кои се архаични, бидејќи во исто време звучат и византиски и турски и македонски. Имаат некоја емоција, и како што велат француските психианалитичари Лакан и Дерида, нашата поствест е организирана како јазик. На пример, ако ве прашам како е брат ви или како е Јане (името на брат ви) тоа зрачи со различна емоција. Бидејќи, Јане и брат се различни зборови за вас. Ѓомлезе и пита се исто така различни. Мене ми нуделе ѓомлезе на моја четиригодишна возраст, не ми нуделе пита, и затоа за мене тој збор е моќен и го искористив. И не очекувам дека тој збор за секого ќе го има истиот ефект што го имаше врз мене.
Албумот Батанија јас го замислив како последен поздрав на нешто што изумира во тебе, повеќе како едно збогување со овие зборови отколку нивно славење. Затоа и самиот омот е направен како некролог. Така да, Батанија е повеќе албум за последен поздрав отколку што е носталгија.

Ова се надоврзува на моето следно прашање. Чешкиот писател Милан Кундера, своите први дела кои ги пишува како емигрант во Париз целосно му се посветени на Чешка, односно инспирација се неговата родна земја и она шо се случува таму. За да после тоа пишува за универзални теми, дури и имињата на ликовите веќе не се чешки туку француски и англиски. Слично е и со вашите дела. Првиот албум е исклучиво на македонски јазик, темите ја имаат таа македонска нишка, за да веќе во вториот а посебно во третиот албум се занимавате и со Варанаси. Дали емигрантскиот живот има универзални правила кои важат за секого кој ќе се реши да живее во друга држава, во смисла дека мора да и се оддолжите на било кој начин на родната земја а потоа веќе станувате граѓанин на светот?
Не знам дали е така црно бело, но секако има нешто во тоа. Јас кога ја снимив Батанија, од старт знаев дека ова мора биде трилогија, дека мора да има втор и трет албум кои ќе бидат поразлични и музички и текстуално. Дури различни музичари ми свиреа на албумите. Само три музчари се присутни во сите три албуми. Идејата беше следна, Батанија да биде последен поздрав, вториот албум да биде интеграција на тоа што останало а третиот да биде раѓање на нешто комплетно ново. Третиот албум нема ништо со Мариово и Преспа. Вториот има малку и тој е како избледување, дури и омотот е така направен, со фотографија со слаба резолуција снимена со Ајфон во село во Мариово. И тоа не е случајно. Додека на третиот албум, омотот кој го направи Ikue Mori има јапонска естетика, што е комплетно ново во споредба со претходните албуми. Така, психолошки јас морав да го затворам тој круг. Е сега, со четвртиот албум како ќе испадне јас не знам, дали тоа ќе биде метал, електро или нешто сосема друго, и дали во текстовите целосно ќе ја заборавам Македонија не знам. Ќе видиме кога ќе се вратам во студио.
Инаку Варанаси не случајно се најде на албумот, затоа што Варанаси е еден од најсветите градови во светот. Таму на реката Ганг се горат мртвите луѓе а веднаш до нив гледате деца како си играаат со пластични патки во пепелта. Варанаси е симбол на смртта, град каде се затвораат некои работи, па така и се најде на третиот албум со кој ја затварав трилогијата.

Сите три албуми се снимани зимно време?
Да, во јануари и февруари. И сите се снимани во еден ден. Последниот го продуцираше Bill Laswel, и тој го остави материјалот да не биде толку среден и исполиран. Да биде посуров и да дише. И мене тоа ептен ми се допадна.

Лично и мене таквата продукција ми се допаѓа.
Баш ми е драго за тоа. Бидејќи овде во Македонија поретко се случува таков вкус. Ние тука повеќе сакаме почисто да биде, поисполирано, и тоа го правиме со се, и со храна и со естетика. Храната ја преваруваме, ја преиспржуваме, куќата мора да биде чиста и стерилна. Како да сакаме врз се да имаме контрола, а така се губи емоцијата. Слично е и со продукцијата на музиката. Иако, така не било од секогаш. Ако ги слушнете албумите на Распеани Ресенчани или Ансамбл Билјана снимани за Југотон, ќе видите дека тие звучат многу нечисто, неисполирано, и тоа им дава дополнителна убавина. Дури и Kurt Cobain и она што го понуди гранџот во 90-те се базираше токму на таа прљавштина, свиреа на отштимани гитари и луѓето го сакаа тоа.

Вие живеете веќе 20 години во Њујорк. Колку животот таму придонел за вашиот музички и текстуален израз? Доколку останевте да живеевте во Македонија дали албумите би звучеле вака?
Не, нема шанси. Каде и да живееш, дали е тоа Њујорк, Сао Паоло или Белград, градот станува дел од тебе, размислуваш на подруг начин. Чувствата во Њујорк се повеќе нерафинирани отколку тука. Има огромна несигурност, брз начин на живот и посурово е, борба за опстанок која ја гледаш на улиците. Цело време се бориш и многу значајно е што воспоставуваш конфликтен однос со земјата од која што доаѓаш. Њујорк мене ми даде капацитет да чувствувам и добри и лоши работи за Македонија во исто време. Кога доаѓам во Македонија, среќавам два табори на луѓе, оние кои се многу позитивни и за нив сè е многу добро во земјата и оние за кои сè е негативно, сè е лошо. Но тоа не е така во реалноста. Ментално здравје е кога можеш да имаш капацитет да осетиш и агресија и интимност во исто време. Тоа звучи многу лесно, да осетиш и агресија и интимност во исто време кон ист човек. Но ретко се среќава. А всушност, токму тоа е здрава љубов. Ако љубовта е премногу идеализирана, ако цело време се вели мојот маж е најдобар, ништо не и фали на нашата љубов. Кога ќе го слушнам тоа, јас не им верувам на тие луѓе затоа што тоа не е вистина. И тоа не е здрава љубов.

Љубовта е честа тема во вашите албуми. Но и смртта се појавува во неколку песни. Во Mold, пеете – “Пријатели, смеа, вино и леб, но во мислите чучи облеката во која ќе ме пронајдат мртов”. Дали се плашите од смртта и дали пишувањето за смртта е терапија за да го надминете стравот од нејзе?
Па не. Знаете, кога некој ја спомнува смртта индиректно, тогаш треба да се биде претпазлив со тие луѓе. Зборувам од клиничка гледна точка, затоа што тие луѓе најчесто навистина се самоубиваат. Инаку овој текст во песната е дел од една психијатриска анегдота, која всушност е вистински случај. Кога еден пациент, кој е со клиничка депресија и сака да му објасни на психијатарот како се чувствува му вели: седиме со пријатели на маса, сите се думаат какво вино да нарачат а јас си мислам каква облека да облечам за утре кога ќе ме најдат мртов. И тоа можеби звучи морбидно, но исто така е и моќно, кога некој го кажува не само проформа, заради внимание, туку кога некој навистина тоа го мисли. Тоа за мене имаше вау ефект за да се опише жедта за смртта. Затоа ја ставив како последна песна на вториот албум, кој на некој начин е албум и за смртта, пред да почне новото со третиот албум. Баш ми е драго што сте го приметиле ова со Mold и мојата концепција.

На албумите и на концертите сте придружуван од веќе докажани музичари. Дали тие исто така учествуваат во креирањето на песните?
Песните, музички и текстуални се мои. Има моменти каде тие ја имаат целосната слобода да креираат и тоа е пред се во солирањето, каде тие знаат каде точно треба да почне солото , но како ќе изледа, како ќе звучат, тие самите решаваат, имаат целосна слобода за тоа. Значи, скелетот на музиката е мој а тие ги потполнуваат со нивни креации оние места каде треба нешто да се дополни, каде што не е запишано.

Мислам дека тоа се осети и на концертот. Имаше моменти кога во некои песни тие додаваа работи, свиреа поинаку отколку на албумот.
Така е, да. На пример на неколку пати јас му давав сигнали на Кирк да влезе со труба, иако на тие места нема труба во верзијата на албумот. Но, почувствував дека сега е добро тоа да се направи и така се случи. Малку импровизација и спонтаност.

Вашата музика е дел од филмовите на Милчо Манчвски и Столе Попов. Како дојде до таа соработка со нив?
Со Милчо сме блиски пријатели и се дружиме во Њујорк. Кога тој го снимаше Сенки, јас бев ангажиран како психијатриски консултант за филмот. Милчо, за потребите на музиката бараше да се сними поразлична интерпретација на песната Еден бакнеж. Така, со Дуке Бојаџиев ја снимивме верзијата, која е многу едноставна. На Милчо му се допадна и ја стави во филмот. Тоа беше првата соработка. Е после тоа, Дуке направи музика и за филмот на Столе Попов, До балчак, и за филмот Војната заврши на Митко Панов. Тоа беше целосно негово дело каде јас се појавив да го испејам тоа што требаше да се испее. А со последниот филм на Милчо Манчевски, Бикини Мун, излезе дека на Милчо му требаа две песни. Јас му ги испратив песните кои веќе беа снимени и нему му се допаднаа. Така се случија соработките, многу лесно, без некои посебни договори и перипетии. Бидејќи сите овие филмови си имаа свои композитори за саундтракот, а моите песни беа само како додатоци кои не беа специјално напишани за овие филмови.

Дали би сакале да креирате филмска музика во иднина?
Па не, мислам, доколку некој режисер сака да искористи дел од мојата музика, да, но сега за сега не би творел нешто специјално за некој филм. Бидејќи филмот си има веќе некоја приказна, а јас создавам музика за моја приказна. Кога правиш музика за филм, правиш за некоја нарација која веќе си постои. И мислам дека добра музика за филм е онаа која не треба да ја приметиш дека постои во филмот.

Нешто слично има изјавено и Јан Сверак, режисерот на Коља, кој вели дека на добар филм не му треба музика или дека таа не треба да се приметува во филмот. Дека нарацијата е битна.
Не знаев дека тоа го има изјавено, но така е. Кога музиката не се приметува, тогаш е добар композиторот.

Зборуваме веќе подолго време, па би сакал да го завршиме интервјуто со уште две малку поинакви прашања. Првото е кои се вашите омилени филмови или пак режисери?
Оууу. Омилен режисер ми е Nagisa Oshima, јапонски режисер кој во шеесетите години сними некои радикални филмови. Го сакам Carlos Reygadas од Мексико. Terence Davies кој снима документарни филмови исто така. Хм, не го очекував прашањето, па сега не ми текнува, а утре ќе се жалам, леле како не го спомнав овој. Ха-ха. Секако Ingmar Bergman, него го учевме и на психотерапија, неговите филмови се модели за психоанализа. Душан Макавеjев многу го сакам. Од американските режисери го сакам Todd Solondz и би ги додал филмовите од новиот романски бран.

Три албуми без кои не може да живеете?
Три албуми? Малку се, хахах. Ова е ептен тешко.

Добро, еве нека бидат 5-6 албуми.
Од класика дефинитивно The Goldberg Variations J.S Bach во изведба на Glen Gould, првата снимка, мислам дека е сниман 1956 година. Pink Moon на Nick Drake, The Piper at the Gates of Dawn на Syd Barrett, Eureka на Jim O’ Rourke. The Shape of Jazz to Come на Ornette Coleman. Уф, многу е тешко кога човек слуша различна музика да одбере албуми. Ама морам уште два албуми да најдам, хахах. Albert Ayler би го одбрал сигурно. И да, Too Much Sugar for a Dime на Henry Threadgill. На овој албум продуциран од Bill Laswel свират петнесетина музичари. Многу ценет албум од музичарите во Њујорк. И секогаш кога го слушам откривам нова димензија. Некои од инструментите се измиксувани на неверојатен и уникатен начин. И омотот е направен од тогаш не толку познатиот Shinro Ohtake а денес многу актуелен авангарден уметник кој ги работи и омотите на Boredoms и на онаа плејада на јапонски noise бендови.

Морам да го проверам овој албум, нe сум го слушал.
Обaвезно. Да му дадеш и втора шанса, затоа што може на прво слушање да ти биде малку напорен, поради многуте инструменти. Тој не е албум за во кола, треба да се слуша кога не правиш ништо.

Ги имам сите предуслови за тоа. Кола немам а често пати не правам ништо. Благодарам многу Крсте!